Władysław Orkan
(1875-1930)
Władysław Orkan (właściwie Franciszek Smreczyński, poprzednie nazwisko Smaciarz, zmienione w 1898 r.) urodził się w 1875 roku w Porębie Wielkiej pod Limanową. Do historii literatury przeszedł jako jeden z najwybitniejszych pisarzy Młodej Polski i „piewca ziemi gorczańskiej”. Wśród tej przyrody, w ciągłym kontakcie z halami, lasami i pastwiskami, formowała się góralska umysłowość Orkana, wzrastała miłość i przywiązanie do ziemi, nędznej, lecz przecież najpiękniejszej – bo własnej, o której w jednym z wierszy tak pisał:
„Szara kraino jałowców i polan!
Bardzo mi droga sercu od kołyski!
Przed żadną siłą nie uginam kolan-
Lecz Tobie jestem pokorny i niski.
I tak się korzę przed Twoim ubóstwem,
Jak dziady moje przed pogańskim bóstwem„.
Orkan pochodził z biednej rodziny chłopskiej. Szczególną rolę w jego życiu odegrała matka – Katarzyna Smreczyńska. O niej to w notatce autobiograficznej Orkan napisał:
„…Wszystko, co mam,
zawdzięczam w pierwszym rzędzie matce,
którą uważam za istotę genialną.
Jestem ino dalszym ciągiem jej, ale „in minus”…„
Dzięki jej poświęceniu i mądrości życiowej Orkan mógł się uczyć w czteroklasowej szkole przyklasztornej, a potem w gimnazjum Św. Jacka w Krakowie.
Nauka nie przyniosła mu znaczących sukcesów. Największe zainteresowanie wykazywał literaturą piękną, a szczególne miejsce wśród czytanych przez niego książek zajmowała proza społeczno- polityczna.
Młody buntownik z Poręby Wielkiej, chodzący często w podartych spodniach i połatanych butach, by podkreślić swoje oburzenie dla możnych tego świata, wynalazł dla siebie oryginalny pseudonim- Orkan. Słowo to oznacza wiatr o wielkiej sile niszczycielskiej. Tym mianem podpisuje pierwsze drukowane teksty, gdyż ustawy austiackie zabraniały umieszczania utworów w czasopismach uczniom gimnazjalnym.
W szkole redagował Orkan gazetki zawierające między innymi jego wiersze utrzymane w buntowniczej tonacji. Większość czasu Orkan poświęcał na literaturę i teatr, zaniedbując naukę. Gimnazjum nie ukończył, postanawiając poświęćić się całkowicie swej wielkiej pasji- pisarstwu. Tak więc opuszczał Orkan gimnazjum krakowskie bez świadectwa dojrzałości, za to z pękatymi brulionami, a nawet drukowanymi utworami, które świadczyły o jego niewątpliwym talencie. Wraca do Poręby Wielkiej, rodzinnej wsi, gdzie gospodaruje i pisze.
Od 1895 roku Orkan związał się ze środowiskiem krakowskich modernistów, do których wstęp ułatwiły mu oryginalne utwory debiutanckie oraz przyjaźń z Kazimierzem Przerwą-Tetmajerem i Ignacym Maciejowskim.
Kolejny etap w jego życiu to podróże do Włoch i Szwajcarii. Ale nawet wtedy nie traci kontaktu z rodzinną wsią.
W czasie I wojny światowej, jako oficer, brał udział w walkach Legionów Polskich. Przyjaźnie z towarzyszami broni utrzymywał do końca życia, mimo późniejszego rozczarowania systemem rządów, jaki nastąpił po 1926 roku.
Ostatni okres życia Orkana wypełniła, oprócz pracy literackiej, działalność społeczna dla środowiska lokalnego i artystycznego Podhala. Ważnym dla niego przedsięwzięciem stało się szerzenie idei regionalizmu, które były rozwinięciem i modyfikacją koncepcji S. Witkiewicza.
W różnorodnym dorobku literackim Orkana szczególne miejsce zamują powieści „W roztokach”, „Komornicy”, dramat „Franek Rakoczy”, „Listy ze wsi” (teksty z pogranicza publicystyki, gawedy i zbeletryzowanego reportażu) oraz poezje, w których utrwalił on pejzaż skalistej „krainy kęp”.
Swe pracowite życie zakończył Orkan w 1930 roku w Krakowie. Na zdjęciu wykonanym po śmierci pisarza widać łagodnie uśmiechniętą twarz; wydaje się, że to tylko spokojny sen utrudzonego dniem codziennym człowieka…
Dla mieszkańców Podhala i Gorców Władysław Orkan jest postacią wciąż obecną w ich świadomości, czego dowodem są pomniki, szkoły, instytucje wychowawcze, ulice noszące jego imię, muzeum w Rabce przechowujące obrazy namalowane przez Orkana, a także rezerwat turystyczny w Gorcach na północnych odnogach Turbacza. W zachowanym tam domu rodzinnym Orkana, tzw. Orkanówce” znajduje się muzeum pisarza
